Vô Vi Vô Bất Vi: Tìm hiểu về Đạo Đức Kinh

Nhìn vào bước đầu của cuốn Đạo Đức Kinh, chúng ta có thể nghĩ rằng Lão Tử muốn gửi lại cho thế giới một yếu tố chính trị để tạo nên hòa bình và sự ổn định. Ông nhìn thấy Đạo là một con đường để trị dân, đảm bảo sự bình yên trên toàn thế giới. Ông cho rằng Đạo là “Tịnh” và cũng là “vô vi”. Để khởi động Đạo, cần có Mẫu, và từ đó tất cả mọi thứ mới được sinh ra. Không có điều gì mà Đạo không làm được: vô bất vi.

Cả “tĩnh” và “động” đều là một. Ông gọi đó là Huyền Đồng: sự hòa hợp tuyệt đối. Đạo là căn nguyên của tất cả, vậy tại sao chúng ta không dựa vào Đạo để xây dựng nền tảng cho chính trị và hòa bình trên toàn cầu?

Do đó, ông đặt nền tảng cho kỹ thuật chính trị của mình bằng cách sử dụng ngôn từ “vô vi vô bất vi”.

Chúng ta hãy cố gắng hiểu thêm về điều này. Tất nhiên, theo ý của mình, việc ông viết thường theo lối tiêu cực, nghịch lý và bí ẩn, có thể khiến cho mỗi người hiểu theo cách riêng của họ.

Tuy nhiên, chúng ta có thể hiểu “vô vi nhi vô bất vi” là cách làm mà như không làm. Có thể hiểu rằng chúng ta nên làm mọi việc một cách kín đáo, ẩn dụ, bề ngoài dường như không làm gì cả. Thực tế là chúng ta không thấy Đạo làm bất cứ điều gì (vô vi).

Kỹ thuật chính trị của Đạo là kín đáo: trong việc làm chính trị, nhân bản của Đạo phải làm mọi việc, nhưng không nên làm một cách ồn ào, đầy tranh chấp, không nên tuân thủ theo sở thích cá nhân (vì tuân thủ sở thích cá nhân sẽ rơi vào tương đối). Do đó, dường như việc làm theo cách tiêu cực: không tranh đua, muốn đứng sau, làm công việc tốt mà không tỏ ra là người quản lý, không đứng trước. Đó là khởi đầu từ “vô vi” mà đạt được “vô bất vi”: không có ai tranh cãi với mình, không ai đứng trước mình. Hiệu quả công việc của tôi chỉ cần tốt thôi.

Ông còn nêu ý kiến sâu xa hơn, một cách tiêu cực nhưng cũng tương đối linh hoạt: Nhà cửa xây dựng tùm lum nhưng cái gì mới thật sự quan trọng? Đó là những khoảng trống. Chén đựng nước? Khoảng trống của chén chính là cái quý giá nhất. Vì vậy, ông đề xướng: không chỉ làm theo gương Đạo (kín đáo, có vẻ tiêu cực), mà tất cả mọi vật đều phải trở về với Đạo. Mọi vật đều phải tuân theo (trở về với Đạo) để trở nên một với Đạo (bảo vệ cái quý giá nhất: bảo vệ việc trở nên một). Việc làm theo gương Đạo, như Đạo, với Đạo, chỉ khiến cho công việc trở nên tốt và hoàn hảo.

Ngược lại, làm theo lối hữu vi, tức là không theo con đường của Đạo, thì không thể hoàn hảo và cũng không thể tốt được vì rơi vào thế giới tương đối: đúng sai, tốt xấu, khó dễ, cao thấp… là sự đối lập (tương sanh) không còn đơn giản và không thay đổi.

Con người là tự do, và trên nguyên tắc, con người phải tuân theo Đạo, phải hướng về Đạo và tiến đến hiệp nhất với Đạo. Tuy nhiên, vì không áp đặt, không bắt buộc, con người thể hiện hành vi theo ý riêng của mình, vì lợi ích cá nhân của mình… và dẫn đến sự cạnh tranh. Vì vậy, nếu không làm theo ý Đạo, giống như Đạo, ngay cả những việc mà chúng ta có thể coi là đức, là tốt, nhưng nếu không giống với Đạo, thì không còn tốt nữa.

Làm như vậy, có thể gọi là hữu vi: dạy người khôn khéo, đưa người vào những thủ đoạn khéo léo, tôn trọng những người hiền, giá trị cao, tạo điều kiện cho người khao khát danh vọng, tiền bạc. Sử dụng quyền lực để chiến thắng người khác có thể gây oan hận. Sử dụng binh lực (hữu vi) có thể gây hại hơn là lợi ích, vì vậy những người thánh nhân không sử dụng. Thay vào đó, họ sử dụng dạy không lời: yếu thắng giành, yếu hơn mạnh. Không cạnh tranh thì chắc chắn sẽ thắng.

Lối bề ngoài có vẻ tiêu cực, nhưng đúng là theo gương Đạo, gần Đạo, để công việc trở nên tốt và trở nên một trong Đạo, tuyệt đối không biến đổi, không tương đối.

Về phản phục, trở về với Đạo, Lão Tử nói theo lối bí ẩn của ông: muốn trở nên như “con đỏ” (xích tử), không thể cắn được, chim không thể xóc, hùm không thể xé. Và ai biết cách duy trì (nuôi dưỡng) sự sống, thì không gặp phải tai họa, không bị thương trên chiến trường… vì không có chỗ chết. Sau này, những người học theo ông hiểu được rằng, để sống trong thế giới tương đối, cần biết cách duy trì sự sống để trở nên bất tử.

Thực ra, khi kết hợp với Đạo, chúng ta không còn sợ những thảm họa và sự hỗn loạn – giống như con đỏ – lại trở thành giống Đạo, không còn tương đối, không biến đổi. Chết nhưng không mất, đó là sự sống!

Kỹ thuật “vô vi nhi vô bất vi” vẫn còn rất sâu sắc và có một vẻ đẹp đáng yêu.

Ngạc nhiên khi nhìn vào bữa tiệc cưới ở Cana, chúng ta thấy Mẹ Maria và Chúa Giêsu cũng “vô vi nhi vô bất vi”. Cả hai đã thực hiện công việc biến nước thành rượu: vô bất vi (cả hai cùng làm).

Chúng ta cũng thấy sự kín đáo, nhã nhặn và ẩn dụ. Mẹ Maria nói với Chúa: “Chủ đám hết rượu rồi”. Chúa nói: “Giờ tôi chưa đến” (cách vô vi). Nhưng Mẹ Maria nói với những người phục vụ: “Chúa bảo các anh làm gì, thì cứ làm như vậy”. Chúa nói tiếp: “Hãy lấy nước đổ vào bình” (làm cách vô vi nhi vô bất vi: làm một cách kín đáo và ẩn dụ). Sau đó, Chúa tiếp tục nói: “Hãy múc ra trao cho người chủ tiệc… có vậy thôi!”.

Ở đây, chúng ta thấy Chúa Giêsu không tỏ ra cao ngạo, dường như không để người ta biết về mình, không cạnh tranh với ai, không ở lại chỉ để được tôn vinh, không tự cho mình là chủ và buộc người khác phải tuân theo ý mình.

Khi nước thành rượu, Chúa rút lui. Cuốn sách tiên tri không còn đề cập đến Chúa nữa! Nhiệm vụ đã hoàn thành.

Chúng ta thấy lối sống “vô vi nhi vô bất vi”, dù không được diễn tả rõ, nhưng chứa đựng sự tự do của con người. Mặc dầu Chúa đã sáng tạo, Chúa có quyền hành và con người phải tuân theo, nhưng Chúa vẫn để con người tự do.

Dù tự do, nhưng chỉ khi hành động giống như Đạo, mới đúng, mới tốt. Hành động giống Đạo và cùng hòa hợp với Đạo, chỉ khi đó động lực của Đạo mới làm cho công việc chắc chắn, đúng đắn và tốt đẹp hơn.

Chúng ta có thích lối sống “vô vi nhi vô bất vi” không? Chúng ta thấy Chúa Giêsu sống cả đời theo cách “vô vi nhi vô bất vi”.

Tháng 2 – 2006